خیرگی چیست ؟
عاملی آزاردهنده برای چشم انسان در بحث روشنایی و نورپردازی است . به صورت ساده می توان گفت ؛ خیرگی همان اتفاقی است که وقتی به یک منبع نور شدید (مانند خورشید یا پروژکتور ) نگاه می کنیم ، رخ می دهد و چشم ناخودآگاه فقط به همان منبع نور شدید متمرکز می شود و نمی تواند بر روی اشیای پیرامون خود تمرکز دید داشته باشد و یا حتی آنها را نمی بیند . در واقع خیرگی ، از درخشش یک عنصر و یا وجود یک عنصر درخشان در حوزه ی دید انسان ایجاد می شود . در ادامه مفهوم خیرگی را ، در حوزه ی نورپردازی ، به طور دقیق مورد بررسی قرار داده ؛ انواع ، چگونگی ، معایب و راهکار های جلوگیری و یا بهبود آن را نیز توضیح می دهیم .
خیرگی چطور اتفاق می افتد ؟
مکانیزم مردمک چشم انسان به گونه ای است که بر اساس روشنایی فضای حوزه ی دید چشم ، یعنی مقدار نوری که از محیط دریافت می کند ؛ واکنش نشان داده و تنگ ( کوچک) و یا باز ( بزرگ ) می شود . به این صورت که وقتی نور زیادی در حوزه ی دید چشم باشد ، یعنی محیط روشنایی بیشتری داشته باشد ، به صورت ناخودآگاه مردمک چشم انسان تنگ تر می شود تا نور کمتری را بپذیرد و درک بهتری از محیط داشته باشد و بر عکس ، هر چه نور روشنایی محیط کم باشد یعنی نور کمتری در حوزه ی دید چشم وجود داشته باشد ، مردمک چشم انسان باز می شود تا نور بیشتری از بازتاب اشیا بگیرد و باز محیط را بهتر و با جزییات بیشتری درک کند و ببیند . نکته ای که وجود دارد این است که مردمک چشم انسان بر اساس بیشترین عنصر نورانی که در زاویه ی دید چشم بازتاب نوری دارد و یا خودش منبع نور است ، تنظیم شده و وقف پیدا می کند . با توجه به مطالب گفته شده ، اکنون می توان خیرگی را تشریح کرد . اگر محدوده ی دید چشم را مانند پرده سینما فرض کنیم و اگر همه ی عناصر نورانی در پرده ی سینما به صورت تقریبا یکنواختی نورانی باشند ، مردمک چشم بر اساس بیشترین نور دریافتی ، باز می شود و از آنجایی که عناصر نورانی در یک سطح نوری هستند ، بنابراین چشم انسان به راحتی همه ی اجزای پرده سینما را به راحتی می بیند و تشخیص می دهد . اما اگر یک عنصر نورانی شدیدتر نسبت به بقیه ی تصویر وجود داشته باشد ، باز مردمک چشم انسان به اندازه ی بیشترین عنصر نورانی تصویر ، باز می شود ؛ ولی اینبار دیگر نمی تواند عناصر تاریک تر تصویر را به خوبی درک کند و یا حتی ، به طور کامل آنها را نمی بیند و چشم انسان به طور ناخودآگاه، تمرکزش به روی عنصری خواهد بود که بیشترین وضوح را برای چشم دارد چرا که مجبور است برای دیدن عناصر دیگر ، مردمک خود را تغییر اندازه دهد و این کار به عضلات چشم ، فشار وارد کرده و چشم را خسته می کند . پس انسان نمی تواند در هنگام خیرگی ، به عناصر دیگر در محدوده ی دید خود تمرکز کند و اگر با تلاش نیز این کار انجام دهد ؛ دچار خستگی شدید چشم و حتی سردرد می شود .
معایب خیرگی
- خیرگی دید انسان را محدود و حتی مختل می کند.
- خیرگی چشم را خسته می کند و حتی موجب سردرد می شود .
- خیرگی موجب اختلال در ادراکات حسی و عدم تمرکز می شود .
- خیرگی بسیار آزاردهنده است
چرا خیرگی در نورپردازی پر اهمیت است ؟
جدای از اینکه خیرگی برای انسان بسیار آزاردهنده است ، با توجه به اینکه خیرگی می تواند بینایی انسان را تحت شعاع قرار دهد و گاهی نیز مختل کند ، بنابراین عدم توجه به آن می تواند در مواردی خطرات جدی و حتی جانی به دنبال داشته باشد. به عنوان مثال در نورپردازی جاده ها و خیابان ها ، اگر فاکتور خیرگی در نظر گرفته نشود می تواند حوادث رانندگی را چندین برابر کرده و زیان های جبران ناپذیری به جای بگذارد و یا در مراکز صنعتی و یا مشاغلی که با دستگاه های صنعتی در ارتباط هستند ، عامل خیرگی در نورپردازی محیط می تواند به حوادث ناگواری بیانجامد .
گذشته از خطرارت احتمالی ناشی از عامل خیرگی در نورپردازی ؛ کاهش خیرگی می تواند به طور چشمگیری راندمان کاری و بازدهی فردی را بالا برده و تمرکز فرد را در هنگام انجام فعالیت های مختلف بیشتر کند . به عنوان مثال در یک محیط اداری ، با رعایت کامل اصول نورپردازی و کاهش عامل خیرگی ، می توان از خستگی زودرس کارمندان جلوگیری کرد و راندمان کاری آنها را افزایش داد . البته ، تذکر این نکته ضروری است که خیرگی ، تنها یکی از عوامل تاثیرگذار در حوزه ی نورپردازی است و برای داشتن یک محیط مناسب و بهینه از نظر روشنایی و نورپردازی ، فاکتور ها و عوامل دیگری نیز بایستی رعایت شوند .
انواع خیرگی از نظر تاثیر آن بر چشم
- خیرگی آزاردهنده یا ناراحت کننده ( Discomfort Glare ) : این نوع خیرگی ، عملکرد بینایی را مختل نمی کند ،
تنها موجب عدم تمرکز چشم بر روی دیگر عناصر حوزه ی دید می شود و به دلایلی که در بالاتر بیان شد موجب خستگی چشم شده و نیز انسان را آزار می دهد . مانند زمانی که درهنگام تماشای تلویزیون ، نوری از پشت تلویزیون به چشم شما بتابد . دیدن عکس زیر نیز نمونه ای از این گونه خیرگی است.
- خیرگی مختل کننده ( Disability Glare ) : این نوع خیرگی ، الزاما ناراحت کننده نیست ، اما بینایی انسان را در حد قابل توجهی کاهش می دهد و یا حتی مختل می کند . مانند رانندگی در هنگام طلوع خورشید و زمانی که نور خورشید مستقیما بر چشم انسان می تابد .
انواع خیرگی از نظر منبع خیرگی
1- خیرگی مستقیم ( Direct Glare ) : این نوع خیرگی از تابش مستقیم یک منبع روشنایی به طور مستقیم بر چشم انسان به وجود می آید.
2- خیرگی غیرمستقیم ( Indirect Glare ) : این نوع خیرگی از انعکاس نور سطوح مختلف بر چشم انسان به وجود می آید.
چگونه در نورپردازی خیرگی را کاهش دهیم ؟
- کاهش خیرگی مستقیم
- هر چه منابع نوری در راستای دید انسان باشد خیرگی کمتری داریم ، بنابر این بهتر است تا حد امکان منابع نوری را طوری قرار دهیم ، کا در بیشترین زاویه ها ، هم راستای افق دید باشد نه مقابل آن .
- هر چه ارتفاع لامپ های آویزی ، بیشتر باشد ، خیرگی کمتر خواهد بود
- لامپ دیواری ، خیرگی بیشری نسبت به لامپ سقفی دارد . بنابراین اگر لامپ دیواری در محیط استفاده می شود ، بهتر است که از لامپ سقفی کم توان تر باشد و درخشندگی کمتری داشته باشد و نیز پخش نور آن زیاد باشد .
- در هنگام چیدمان میزمطالعه ، میز کار و یا تلویزیون ، نباید منبع نور مقابل چشم قرار گیرد یعنی نباید منبع نوری درخشان مانند پنجره ، در پشت تلویزیون و یا میز کار و..، یعنی مقابل چشم قرار داشته باشد .
- بهتر است ضریب انعکاسی سقف 70% باشد تا درخشش منبع روشنایی با نور انعکاسی محیطی ایجاد تضاد یا کانتراست ( contrast ) ننماید .
- انتخاب منبع نوری باید بر اساس استاندارد های نورپردازی و بر اساس فضای مورد استفاده ، صورت گیرد و نوع روشنایی بایستی بر اساس نوع کاربری فضا باشد .
- کاهش خیرگی غیر مستقیم ( خیرگی انعکاسی )
- تعداد اشیا و میزان سطوحی که انعکاس و درخشش زیادی دارند را ، تا جای ممکن در محیط کاهش داد .
- اشیا سیقلی و براقی که نور زیادی انعکاس می دهند را دورتر از منابع مستقم روشنایی قرار داد .
- سطوح براق و یا اشیا براق را طوری چیدمان نمود که در زاویه کمتر از 45 درجه از چشم انسان قرار نگیرند .
- رنگ سطوحی از محیط که بیشترین زاویه دید دارند را طوری انتخاب گردند که درخشش آن زیاد نباشد و ضریب انعکاسی آن کمتر از 50% باشد .
خلاصه : عاملی آزاردهنده برای چشم انسان در بحث روشنایی است . به صورت ساده می توان گفت ؛ خیرگی همان اتفاقی است که وقتی به یک منبع نور شدید (مانند خورشید یا پروژکتور ) نگاه می کنیم ، رخ می دهد.
مجله ی لوکس لایت